Журавли буюу Тогоруун цуваа дууны түүх
Өмнөд Осетын Дзуарик тосгоны иргэн Газдановын гэр бүл 7 хүүтэй байсан юм. Нэг хүү нь 1941 онд Москвагийн төлөөх тулаанд амь үрэгдсэн бол 1942 онд дахин хоёр хүү нь Севастополийг чөлөөлөх тулаанд үрэгдсэний дараа ээж нь нас барсан байна. Гурван хүү нь Новороссийск, Киев, Белорусьт дайны талбарт үрэгджээ.
Газдановын хамгийн сүүлийн буюу 7 дахь хүү Берлиний төлөөх тулаанд амь үрэгдсэн тухай эмгэнэлт мэдээг тосгоны шууданч гэрт нь хүргэж өгөхөөс татгалзжээ. Тосгоны ахлагчид энэ мэдээг өөрсдөө гэрт нь хүргэж өгөх үед ганц ачаа тэврэн суусан эцэг нь тэднийг харангуутаа зүрх нь дийлэлгүй өнгөрсөн гэдэг.
1963 онд тосгонд нь өвдөг сөхрөн суух эхийг долоон шувуудын хамт дүрсэлсэн дурсгалын хөшөө босгожээ.
Уг хөшөөнд Дагестаны яруу найрагч Расул Газматов зочилж очсоныхоо дараа энэ түүхээс сэдэвлэсэн шүлгийг өөрийн төрөлх хэл болох Авар хэл дээр бичсэн байна. Харин үүнийг Наум Гребнев хэмээх алдарт орчуулагч орос хэл рүү орчуулжээ. Дайны дараа Литинститутад Гамзатовын хамт суралцан нөхөрлөсөн хүн байв. Орчуулсан шүлгийг дайны хар сүүдрийг сайн мэдэх Марк Бернес олж үзээд Ян Фрэнкелд хандан дуу зохиохыг санал болгожээ. Гэхдээ дууны ая тийм ч хурдан бэлэн болсонгүй. Хэд хэдэн шалтгаан байсны эхнийх нь Газдановын ахан дүүсийн хөшөөн дээр дүрсэлсэн шувууд тогоруу биш галуу байж. Расул Гамзатовд авар хэлнээ галуу гэж буулгахад хэцүү байсан учраас Өмнөд Осетын соёлын яаманд хандан “галуу”-г “тогоруу”-р солихыг хүссэнд зөвшөөрөгджээ.
2-рт шүлгийн анхны хувилбар дээр “Морьт цэргүүдийг яагаад ч юм” гэдгийн “морьт цэрэг” гэдэг үгийг “цэрэг эрс”-ээр солих саналыг Бернес гаргасан байна. Энэ нь дууны чиглэлийг өргөжүүлэн дууны үгийг хүмүүст илүү сонсголонтой байлгах зорилго агуулжээ. Хөгжмийн зохиолч Ян Фрэнкелийн хувьд ч дайн маш их сэтгэлийн дарамт үлдээсэн байж. 1941-1942 онд зенитийн сургуулилтад суралцаж байсан ч дараахан нь хүндээр шархаджээ. Ажлаа эхлүүлээд хоёр сар болсны дараа анхныхаа аяыг бэлэн болгоод Бернес руу залгав. Анх сонсонгуутаа л уйлж буй Бернесийг Фрэнк хараад эмзэг хүн биш гэдгийг нь санасан ч ямар нэгэн зүйл сэтгэлийн утсыг нь хөндсөнийг ойлгосон байна. Үүний дараа бичлэгийн ажил илүү хурдан болжээ. Бернес хөнгөн рак өвчнөөр өвдсөн байлаа. Хөгжмийг сонссоны дараа бусдыгаа яаравчлуулдаг болов.
Фрэнкийн дурсамжаар Бернес өөрт нь бага хугацаа үлдсэнийг мэдэрч, амьдралынхаа төгсгөлд энэ дуугаар цэг тавихыг хүсч байжээ. Тэр хөдлөхөд улам хэцүү болж 1969 оны 7 сарын 8-нд хүү нь студи руу хүргэж Бернес ганцхан дуулалтаар бичүүлсэн байна.
Хэрэв энэ дууг анхааралтай сонсвол Бернесийн дотоод мэдрэмжийг хоолойноос нь мэдрэх боломжтой. Үнэхээр ч энэ дуу түүний хамгийн сүүлийн бичлэг байж, сарын дараа 8 сарын 16-нд нас нөгчжээ. Нас барснаас нь хоёр хоногийн дараа түүнд ЗХУ-ын ардын жүжигчин цол олгосон тухай зарлиг сонин дээр гарч байжээ.
“Тогоруун цуваа” дууг гарснаас олон жилийн дараа 1941-1945 оны хооронд тулалдаан болж байсан газруудад нисэж буй тогоруунуудыг дүрсэлсэн хөшөө дурсгал барьж эхэлсэн байна.
“Тогоруун цуваа” дууны үг
Цуст тулааны талбараас эргэж ирээгүй
Цэрэг эрсийг яагаад ч юм
Хөрст дэлхийд оршуулагдалгүй
Цагаан тогоруу болсон гэж би бодно
Тэнгэрт дүүлэн ганганах болгонд нь
Хэчнээн удаан хугацаа өнгөрснийг санахдаа
Тэдний хойноос чимээгүйхэн харж
Харуусал гунигт автдаг биз ээ
Өндрөөс өндөрт хөөрөн ядартлаа нисэж
Өдрийн турш манан дунд
Өөрсдийн дунд зай үлдээж буй нь
Магад надад ч зориулагдсан байж болно
Би ч хэзээ нэгэн цагт нисэх болно
Тогоруун цуваатай цуг нисэхдээ
Тэнгэрээс тогорууны хоолойгоор
Газарт үлдсэн та бүгдийн нэрсийг дуудна
Цуст тулааны талбараас эргэж ирээгүй
Цэрэг эрсийг яагаад ч юм
Хөрст дэлхийд оршуулагдалгүй
Цагаан тогоруу болсон гэж би бодно
Орчуулсан Ц.Оюунбат
АНХААРУУЛГА: Уншигчдын бичсэн сэтгэгдэлд манай сайт хариуцлага хүлээхгүй болно. Та сэтгэгдэл бичихдээ бусдын эрх ашгийг хүндэтгэн үзнэ үү.
0 cэтгэгдэлтэй