Өнөөдөр Дамдины Сүхбаатарын мэндэлсний 128 жилийн ой тохиож байна

Өнөөдөр МАН /Монгол ардын нам/-ыг үүсгэн байгуулагчдын нэг, Ардын цэргийн анхны жанжин, Ардын Засгийн газрын анхны цэргийн яамны сайд, бүх цэргийн жанжин Дамдины Сүхбаатарын мэндэлсний 128 жилийн ой тохиож байна.

1800-1870 он

Монгол улс Манж Чин гүрний вассал байх тэр цагт Д.Сүхбаатарын эцэг, өвөг эцэг, элэнц, хуланц бүгдээр тэгш бус байдлын эсрэг тэмцэж явсан тэмцэгчид байжээ. Энэ нь түүхэнд тод томруун үлдсэн байна.

1870-1900 он

“Цагаан дээлт” хэмээгдэх Элбэгийн Дамдин

1893 оны 2 дугаар сарын 2-1909 он

Д.Сүхбаатар нь энэ өдөр өнөөгийн Улаанбаатар хотын Амгалан буюу тухайн үеийн Элбэг Амгалант гацаа /Маймаа хот/ Сэцэн хан аймгийн Ёст бэйс Доржжавын хошууны харъяат ард Дамдины гэрт төржээ. Хүүхэд насаа харц ардын хүнд бэрх амьдралыг биеэр туулан, бусдад зарагдаж зах дээрээс мах үүрэх, мод түлээ зөөх, улаа нэхэх зэрэг ажил хийж ар гэрийнхээ ядуу амь зуулганд тусалдаг байж. Сүх хүүг эцэг нь эрдэм номтой хүн болгохыг хичээж 1907 онд гүн С. Жамъянд шавь оруулан монгол бичиг, тоо заалгажээ. Мөн тухайн үед Сүх хүү орос хүүхдүүдтэй тоглож наадан ойр зуурын орос хэлтэй болсон гэдэг.

1909-1911 он

Д.Сүх нь 1909-1910 онд Нийслэл хүрээ, Хиагтын их замын Хүй мандал, Бургалтай, Түмт  өртөөнд улаа нэхэж  байв.

1911-1918 он

1911 оны 12 дугаар сард цэрэгт дайчлагдан ирсэн бөгөөд 1912 онд Хужирбулангийн үндэсний цэргийн боловсон хүчнийг бэлтгэх сургуулийг анх нээн байгуулахад орж суралцан 1913 онд төгсөж пулемёт сумангийн жагсаалын даргаар томилогджээ.

Д. Сүхбаатар Богд хаант Монгол улсын цэргийн албанд зүтгэж байхдаа улс орныхоо тусгаар тогтнолыг харийн дайснаас хамгаалсан тулалдаанд хэдэнтээ оролцож гарамгай гавьяа байгуулж явжээ.

Д.Сүхбаатар уг сургуулийг амжилттай сайн суралцан төгсгөсний учир мөн оныхоо 7 дугаар сард 5 дугаар зэргийн жинс, тогосны отгоор, улмаар удирдсан цэргээ сайнаар сурган боловсруулсны төлөө 1915 оны 6 дугаар сард 4 дүгээр жинс, тогосны отгоор, мөн Зүүн ба Зүүн өмнө хязгаарт хятад цэргийн эсрэг байлдаанд эрэлхэгээр тулалдсан учир Монгол улсын Засгийн газраас 1917 оны 12 дугаар сард 3 дугаар жинс тус тус шагнагдсан нь түүний алдрын эхлэл байжээ. Д. Сүхбаатарт орчин үеийн цэргийн тактикаар хэрхэн байлдах, пулемёт буугаар хэрхэн буудах зэрэг цэргийн эрдмийг тэр үед Хужирбулангийн цэргийн сургуульд сургагч багшаар ажиллаж байсан хаант Орос улсын цэргийн офицер, монголчуудын дунд “сахалт” хэмээн алдаршсан Васильев гэдэг хүн сайтар зааж сургасан ажээ. Д.Сүхбаатар Их хүрээний ядуу ард Нэмэндэйн охин Янжмаатай айл гэр болжээ. Д.Сүхбаатар 1914 оны зун Хужирбулангийн цэргүүд хоолонд ялзарсан мах өгсний эсрэг шаардлага тавьж, эсэргүүцэн тэмцээд дийлж байжээ.

Д.Сүхбаатар цэргийн албыг 1912-1918 онд хаасан.

1918-1919 он

1918 оноос хууль шастир хэвлэх газар шилжин ажилласан байна. 1919 онд Хууль шастир хэвлэх газарт сайнаар зүтгэсний тул дэд зэргийн жинс, тогосын отго шагнагдсан. Энэхүү Нийслэл хүрээний Монгол хэвлэлийн хороонд үсэг өрөгчөөр ажилласан нь түүнд улс орныхоо гадаад дотоод байдал, засаг төрийн бодлоготой нэлээд тодорхой танилцах бололцоог олгожээ.

Энэ үед тэрбээр С.Данзангийн Хүрээний нууц бүлгэмд элсэж, бүлгэмийн ажилд идэвхийлэн оролцох болсон ажээ.
Д. Сүхбаатарын үзэл бодолд нийслэл Хүрээнд ажиллаж байсан монголын тэргүүний сэхээтэн Данзан, Бодоо болон нийслэл Хүрээний орос хэвлэлийн газар ажиллаж байсан М. И. Кучеренко, Я. В. Гембаржевский нарын зэрэг оросын хувьсгалчид их нөлөө үзүүлж тэдэнтэй нягт холбоо тогтоон ажиллах болжээ.

1919 оны 7-р сард нийслэл Хүрээг хятадын гамин цэрэг түрэмгийлэн эзэлж, 12 дугаар сард автономитыг татан буулгах ёслол үйлдэн Богд хааныг Хятадын Ерөнхийлөгчийн зурагт мөргүүлж монгол цэргийн зэвсгийг хураав. Удалгүй Богд хааныг гэрийн хорионд оруулж улс орны байдал хүнд хэцүү болов. Тэр үеийн монголын төрийн зүтгэлтнүүд, лам хувраг, ард иргэд хятадын гамин цэргийн түрэмгийлэлд ихэд дургуйцэж тусгаар тогтносон Монгол улсаа дахин сэргээх арга замыг эрэлхийлж байв.Тэдгээр хүмүүсийн нам нийлж, сэм хуйвалдаж байх үеийг ерөнхийд нь “Ноёдын нам”, “Түшмэдийн нам”, “Ардын нам” гэж түүхэнд үлдээжээ.

1920-1921 он

1919-1920 оны дунд үе хүртэл Хүрээний бүлгэм өөрсөдтэйгээ адилхан Консулын бүлгэмийнхэнтэй удаа дараа уулзалдан санал бодлоо солилцон Монгол улсынхаа тусгаар тогнолын төлөө тэмцэх нэг л зорилготойгоо мэдэлцжээ. Энэхүү уулзалтуудад Д.Сүхбаатар идэвх зүтгэл гарган зүтгэж байсан аж. Ингээд хоёр бүлгэм 1920 оны 6дугаар сарын нэгдэж Монгол Ардын нам хэмээн нэрлэгдэх болж өөрийн тамгатай ч болов. Эндээс ЗОУ-аас тусламж гуйх төлөөлөгчдийг томилсон билээ. Түүхэнд “анхны 7” хэмээгддэг хүмүүс гурав хуваагдан Зөвлөлт Оросыг зорьсон байдаг. Д.Сүхбаатар ийнхүү тэдэн дунд багтан Эрхүү хотноо 4 сар шахам ажиллахдаа Сибирийн 5 дугаар армид цэргийн сургууль хийж байжээ. 1921 оны 2 дугаар сараас Ардын журамт цэрэг элсүүлэх ажлыг удирдсан бөгөөд 1921 оны 3 дугаар сарын 6-нд АЖЦ-ийн штабыг байгуулахад Д.Сүхбаатарыг Бүгд ерөнхийлөн захирах жанжнаар томилсон ажээ.

1921-1923 он

Тэрбээр 1921 оны 3 дугаар сарын 24 – 1922 оны 12 сар хүртэл Цэргийн яамны тэргүүн сайдаар, 1921 оны 4 дүгээр сарын 10-наас 1923 оны 2 дугаар сар хүртэл Бүх цэргийн зөвлөлийн гишүүн, 1921 оны 2 дугаар сараас насан эцэс болтлоо Бүх цэргийн жанжны албыг тус тус хашиж байв.

Д.Сүхбаатар нь 1921 онд ЗОУ-тай гэрээ байгуулах Монголын Засгийн газрын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд оролцсон юм.

Эх орныхоо эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө мятрашгүй тэмцэж, ардын хувьсгалыг мандуулахад ард түмнээ хөтлөн жолоодсоны учир Д.Сүхбаатарыг 1922 оны 9 дүгээр сард Ардын эрхт Монгол улсын анхны зоригт баатар цолоор шагнажээ. Тэрээр мөн 1922 онд Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улсын Улаан тугийн одонгоор шагнагджээ.

1923 оны хоёрдугаар сарын 20-ны наран мандах үед Монгол улсын зоригт баатар насан эцэслэсэн байна.

Эх орныхоо эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө мятрашгүй тэмцэж, ардын хувьсгалыг мандуулахад ард түмнээ хөтлөн жолоодсоны учир Д.Сүхбаатарыг 1922 оны 9 дүгээр сард Ардын эрхт Монгол улсын анхны зоригт баатар цолоор шагнажээ. Тэрээр мөн 1922 онд Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улсын Улаан тугийн одонгоор шагнагдсан юм.

1923 оны хоёрдугаар сарын 20-ны наран мандах үед Монгол улсын зоригт баатар насан эцэслэсэн байна.

Харин Д.Сүхбаатарыг өнгөрсөн 20 зуунд түүхэн домог болгон хувиргасан ба энэ хугацаанд түүнийг алдаршуулсан үйл явдал олонтаа болсон.

20 дугаар зууны турш

1929 оны 8 дугаар сард Намын Төв Хороо Зөвлөлтийн зураач К.Померанцевийн гаргасан Д.Сүхбаатарын хөшөөний төслийг сайшаан баталжээ. 1930 оны намар уг төслийн дагуу бүтээсэн Д.Сүхбаатарын хөшөөг Улсын төв театрын өмнөх талбайд босгосон байна.

Энэ үеэс эхлэн Улаанбаатар хотын төв талбайг Д.Сүхбаатарын гэж нэрлэх болжээ. 1941 оны 10 дугаар сард гаргасан МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор Улаанбаатар хотноо Д.Сүхбаатарын том хэмжээний хөшөө босгохоор заасан байна.

БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1943 оны 2 дугаар сарын 20-ны тогтоолоор Шинэ хүчний дээд сургууль /хуучин Намын дээд сургууль гэж байсан/, уугуул нутаг Жавхлант Шарга аймгийн Жавхлант Шарга сумыг /одоогийн Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сум/ Д.Сүхбаатарын нэрэмжит болгожээ.

МАХН-ын Төв Хороо, Сайд нарын Зөвлөлийн 1943 оны 8 дугаар сарын 6-ны тогтоолоор Д.Сүхбаатарын нэрэмжит офицерийн сургуулийг байгуулсан байна.

Мөн оноос Шинэ хүчний дээд сургууль, Улсын Их Сургууль, Цэргийн Ерөнхий сургууль /одоогийн БХИС/, Хязгаарын газрын төв сургуулийн шилдэг тэргүүний онц суралцагсдад Д.Сүхбаатарын нэрэмжит шагнал /цалин/ олгох болов.

1943 оны 2 дугаар сар, 1944 оны 12 дугаар сард МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчдийн “Монгол ардын хувьсгалын удирдагч Сүхбаатарын музей байгуулах тухай” тогтоол гарч Д.Сүхбаатарын музейг Ардын журамт цэрэг Нийслэл хүрээг эзлэн авмагц Ардын Түр Засгийн газар, Ардын журамт цэргийн штаб байрлаж байсан байшинд байгуулав.

1945 оны 9 дүгээр сарын 17-ны БНМАУ-ын Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор БНМАУ-ын төрийн хамгийн дээд шагнал Сүхбаатарын одонг бий болгожээ. Мөн оноос Д.Сүхбаатарын тухай дурдатгал гарчээ.

1946 оны 2 дугаар сарын 23-ны Намын Төв Хорооны Тэргүүлэгчид, Ардын Сайд нарын Зөвлөлийн хурлаар уран барималч С.Чоймболын гаргасан Д.Сүхбаатарын хөшөөний загварыг батлав.

Энэхүү загварын дагуу бүтээсэн хөшөөний суурийг мөн оны 4 дүгээр сарын 5-нд тавьж, 7 дугаар сарын 8-ны өдөр уг хөшөөг ёслол төгөлдөр нээсэн байна.

Уг хөшөөг босгосонтой холбогдуулан 1930 онд босгосон хөшөөг Улс төрийн товчооны 1946 оны 5 дугаар сарын 20-ны шийдвэрээр одоогийн БХЯ-ны барилгын үүдэнд байрлуулжээ. БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1946 оны 7 дугаар сарын 10-ны тогтоолоор Дотоод Явдлын Яамны Улаан тугийн одон тэмдэгт тусгай хороог Д.Сүхбаатарын нэрэмжит болгожээ.

БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1947 оны 5 дугаар сарын 23-ны тогтоолоор Цэргийн ерөнхий сургуулийг /одоогийн БХИС/ Д.Сүхбаатарын нэрэмжит болгов. 1947 оны 6 дугаар сарын 27-нд гарсан МАХН-ын Төв Хороо, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоолоор Намын дээд сургуулийн /хуучин нэрээр/ хичээлийн байрны нүүрэн талд Д.Сүхбаатарын босоо хөшөөг босгов.

1947 оны 7 дугаар сарын 9-нд Ардын хувьсгалын 26 жилийн ойгоор Алтанбулаг хот дахь Д.Сүхбаатарын ажиллаж байсан байшинд түүний музейг байгуулан хөшөө босгожээ. Энэ музейг 1971 онд өргөтгөж хувьсгалын музейн салбар болгов.

БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1948 оны 2 дугаар сарын 21-ний өдрийн тогтоолоор Улсын хэвлэх үйлдвэр, Улаанбаатар хотын төв цахилгаан компинат /Одоогийн 1 дүгээр цахилгаан станц/, Хужиртын халуун ус/ одоогийн Хужиртын рашаан сувилал/, Улаанбаатар хотын 5 дугаар хороо/ одоогийн Сүхбаатар дүүрэг/, Нийслэлийн 10 жилийн 2 дугаар дунд сургуулийг Д.Сүхбаатарын нэрэмжит болгосон гэхчилэнгээр Монгол улсын Зоригт баатарын нэрийг мөнхжүүлэх түүхэн гэрчийн тоо их байдаг.

Сүхбаатарын хөшөөг 2011 онд хүрэлдэж шинээр босгосон. Харин 2012 онд нийслэлийн ИТХ-ын тэргүүлэгчид Сүхбаатарын нэрэмжит талбайг Чингисийн болгож өөрчилсөн. Үүнийг МАН-ынхан эсэргүүцэж шүүхэд хандан буцааж, 2016 оноос Сүхбаатарын талбай болгосон түүхтэй.